Gürcü politoloq: "Qərbin bəzi dövlətləri regionda münaqişələrin qalmasında maraqlıdır"

Qərb Gürcüstanla "körpüləri yandırır", Ermənistan isə Avropa İttifaqına üzvlük prosesini qanuniləşdirir. İrəvanla Bakı sülh danışıqlarını başa çatdırdıqlarını bəyan edirlər, ancaq Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycana qarşı hələ də ərazi iddiaları qalır. Tərəflər arasında sülh müqaviləsinin imzalanması bölgəyə hansı dəyişiklikləri gətirə bilər?

Oxu.Az regionumuzda baş verən proseslərə gürcüstanlı politoloq, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru İrakli Qoqavanın münasibətini öyrənib.

Ermənistan konstitusiyasında dəyişiklik həlli mümkün olan məsələdir

- Cənab Qoqava, Bakı ilə İrəvan yekun sülh müqaviləsinə dair danışıqların başa çatdığını bəyan ediblər. Bu xəbər Gürcüstanın ekspert cəmiyyətində necə şərh edilir? Sizin fikrinizcə, sülh müqaviləsinin imzalanması regionda hansı dəyişikliklərə səbəb ola bilər?

- Bakı ilə İrəvan arasında razılıq istisnasız olaraq pozitiv nailiyyətdir. Tək tərəflər deyil, həm də bütün Cənubi Qafqaz üçün. Bildiyiniz kimi, Gürcüstan bu münaqişədə ciddi neytrallıq nümayiş etdirib, ancaq təbii ki, ərazi bütövlüyü prinsipinə sadiqliyini bəyan etməklə. İndi Cənubi Qafqazın sülh və inkişaf yolu ilə irəliləməsinin vaxtı çatıb. Gürcüstanda elə bir şəxs tanımıram ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhü dəstəkləməsin. Axı biz gürcüləri bu ölkələrlə qonşuluqdan daha çox amillər birləşdirir - ümumi tarix, ənənələr, mədəniyyət, qohumluq, Qafqaz adətləri...

Sülh sazişi bizim hamımız üçün tamamilə yeni imkanlar açacaq. Mən "Cənubi Qafqaz üçlüyü" konsepsiyasının tərəfdarıyam. Bu konsepsiya çərçivəsində üç dövlət vahid bazar, şirkətlərin ümumi reyestri olan inteqrasiya layihəsini yarada bilərlər. Bu yolla biz əməyin ağıllı bölgüsü ilə istehlak bazarının baza təminatına nail ola bilərik. 17 milyonluq vahid bazar elə sahələrin inkişafına şərait yarada bilər ki, onların kiçik miqyasda rentabelliyi mümkünsüzdür. "Üçlüy"ün bu inteqrasiya modeli dünya və ən əsası qonşu ölkələrlə daha əmin əməkdaşlığımıza şərait yaratmış olar. Belə bir işbirliyinin sinerjisi və multiplikasiya effekti əsrarəngiz nəticələrə səbəb ola bilər.

Eyni zamanda, logistika və nəqliyyat istiqamətlərinin inkişafına kompleks yanaşma bütün tərəflərin maraqlarına cavab verir. Vahid enerji sistemi hər üç tərəfin təhlükəsizliyini sığortalaya bilər. Konsensus əsasında vahid qərarların qəbulu regionun hansı istiqamətdə irəliləmək niyyətində olduğunu müəyyən edər. Tanrı bizi bir-birimizə qonşu seçib. Ona görə də bizim əsas hədəfimiz ümumi çiçəklənmə naminə səylərimizi birləşdirmək olmalıdır. Biz birlikdə bir qayığa oturmalıyıq ki, heç kim onu silkələməkdə maraqlı olmasın. Xalqlarımızın bu baxımdan potensialı böyükdür.

- Bildiyiniz kimi, Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları var. Bu səbəbdən, Bakı Ermənistan konstitusiyasında müvafiq dəyişiklik olmadan sülh sazişini real saymır. İrəvan isə müqaviləni imzalamaq üçün sanki tələskənlik göstərir. Necə düşünürsünüz, Paşinyan niyə tələsir?

- Bildiyim qədər, Paşinyan konstitusiyada dəyişikliklərlə bağlı referendumun keçirilməsinin mümkünlüyünü bəyan edib. Hətta referendumun keçirilmə müddəti də qeyd edilib. Dediyiniz problemin aradan qaldırılması prosesində Konstitusiya Məhkəməsinin iştirakı variantına da baxılırdı. Düşünürəm ki, bu, həlli mümkün olan məsələdir. Bu problemin çözümünün uzadılması tərəflərdən heç birinin maraqlarına cavab vermir. Çünki qeyri-müəyyənlik region ölkələrinin iqtisadi inkişafını ləngidir, hətta münaqişənin bərpasına dair nəzəri ehtimal belə iqtisadi aktiv subyektləri qorxudur, - həm yerli, həm də xariciləri nəzərdə tuturam. Belə vəziyyət xarici oyunçulara bölgəyə təsir rıçaqları verir.

Tbilisi sülh müqaviləsinin imzalanma mərasimini keçirməyə şad olardı

- Rəsmi Tbilisi bir neçə dəfə Bakı ilə İrəvan arasında sülh müqaviləsinin məhz Gürcüstan paytaxtında imzalanması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Sizin fikrinizcə, Tbilisinin təşəbbüsü indi də aktualdırmı?

- Gürcüstan hakimiyyəti Azərbayanla Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanması kimi tarixi hadisəyə ev sahibliyi etməyə şad olardı. Hökumət bir neçə dəfə buna hazır olduğunu bəyan edib. Gürcüstan elə bir ölkədir ki, bir tərəfdən uzunmüddətli prinsipial neytrallığa sadiq qalıb və Cənubi Qafqazda möhkəm sülhdə maraqlı olduğunu göstərib. Digər tərəfdən isə sözügedən məsələnin nizamlanması ilə bağlı hansısa örtülü gündəmə malik olmayıb. Sülhyaradıcı missiya bizim əxlaq anlayışımıza cavab verir və bu səbəbdən belə bir xeyirxah işə hər zaman hazırıq.

- Sülhün əldə olunması nəticəsində regionda kommunikasiyaların açılışı prosesi baş verə bilər. Sizcə, Gürcüstan bundan nə qazanar?

- Kommunikasiyaların bərpasından hamı qazanacaq. Çünki Şərq-Qərb və Şimal-Cənub ticari qütbləri bir-birilərini tamamlayacaq. Beynəlxalq ticarət magistralları yalnız yük demək deyil. Onun əsasında logistik düyünlərin açılması, yeni texnologiyalar, maliyyə alətləri, sığorta biznesi, mehmanxana sektorunun inkişafı, aviasiya və bir çox digər sferalar dayanır.

- Necə hesab edirsiniz, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhə nail olunması Abxaziya və Cənubi Osetiya problemlərinin çözümünü də tezləşdirə bilərmi?

- Çox ümid edirəm ki, Rusiya Cənubi Qafqazda uzunmüddətli və dayanıqlı sülhün təmin edilməsində öz rolunu oynayacaq. Özlərinin də bəyan etdikləri kimi, bu, gürcülər, abxazlar və osetinlər arasında dialoqun başlanmasına yol aça bilər. 300 min gürcünün öz evlərinə qayıtması razılığının əldə edilməsi Abxaziyadan keçən kommunikasiyaları bərpa edə, Roksk tunelinin açılmasına səbəb olar. Bu halda regionun inkişafı bütöv, tam görüntü alar və bütün əməkdaşlıq mexanizmləri işə düşər.

Qərbdə elə qüvvələr var ki, Cənubi Qafqaz siyasətlərini mövcud münaqişələrin saxlanılması üzərində qururlar. Ziddiyyətlərdən istifadə edib, ölkələr arasında əməkdaşlığın inkişafının qarşısını almaqla özlərinin xarici siyasət məqsədlərinə nail olmaq üçün gündəmlərini qəbul etdirmək istəyirlər. Azərbaycan əyani sübutdur - öz ərazi bütövlüyünü təmin edən kimi digər məsələlərlə bağlı ittiham və tənqidlərlə üzləşdi. Çünki bu qüvvələr bölgədə dövlətlərə təzyiq rıçaqlarını itiriblər və bununla razılaşa bilmirlər. Azərbaycan isə heç nəyə fikir vermədən öz suvereniyini möhkəmləndirib.

Aİ-nin Cənubi Qafqazdakı oyunu destruktiv xarakter daşıyır

- Bu arada Qərb Tbilisi ilə münasibətlərini kəskinləşdirməyə davam edir. Bu vəziyyət Gürcüstanın iqtisadi imkanlarını məhdudlaşdırırmı? Məsələn, turizm sektoruna hansı təsiri göstərir?

- Gürcüstan iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf edir. Son üç il ərzində ölkənin ÜDM-i orta hesabla 9.4%-lik artım nümayiş etdirib və hazırda adambaşına düşən gəlir rekord - 9141 ABŞ dolları həddinə çatıb. Alıcılıq imkanlarının paritetinə əsasən isə, göstərici 24 871 ABŞ dollarına bərabərdir. 2024-cü ilin sonunda orta aylıq əməkhaqqı 800 dollara yüksəlib. Fiziki şəxslərin banklarda olan depozitləri 2025-ci ilin yanvarında 21 milyard dolları keçib. Ötən il Gürcüstana 7.3 milyon xarici qonaq səfər edib. Bu, 2023-cü ilə nisbətən 4% çoxdur. BƏƏ-nin iri tikinti şirkəti Gürcüstanın inşaat sektoruna 6 milyard dollar yatırmaq niyyətini elan edib. Anakliada beynəlxalq liman tikilir. 70 min yerlik yeni stadion, yeni hava limanı, magistrallar inşa olunur. Başqa sözlə, ölkə və insanlar öz həyatlarını yaşayırlar. Düzdür, seçkilərin nəticələrindən narazı qalanlar, xarici qüvvələrin "beşinci kolon"u var. Ancaq onlar marginaldırlar, xalqın dəstəyinə malik deyillər. Onların noyabrda dövlət çevrilişi cəhdi iflasa uğradı. Hər axşam bir neçə yüz nəfər mitinqlərə çıxır, ancaq bunun da heç bir perspektivi yoxdur.

İndi Gürcüstanın öz "Nürnberq prosesi"nə start verilib. Parlamentin təhqiqat komissiyası Saakaşvilinin partiyasının 2004-2012-ci illərdəki cinayətkar fəaliyyətini araşdırır. Düşünürəm ki, bütün bunların nəticəsi olaraq Saakaşvilinin partiyasının qeydiyyatı ləğv ediləcək və cinayətkar əməllərdə iştirak etmiş şəxslərin ictimai fəaliyyətinə qadağa qoyulacaq. Rejim isə cinayətkar elan ediləcək. Bu, Gürcüstanda siyasi səhnənin sağlamlaşdırılması və suverenliyin möhkəmlənməsi deməkdir. Saakaşvili liberal-qlobalistlərin namizədi idi. İndi gördüyünüz kimi, ABŞ Prezidenti Donald Tramp onlarla mübarizə aparır.

- Avropa İttifaqı (Aİ) Gürcüstanla münasibətləri gərginləşdirir, ancaq paralel olaraq Ermənistanla da inkişaf etdirir. Məsələn, qurumun "müşahidə missiyası" Azərbaycanla şərti sərhədə təxribatçı səfərlər edir. Avropa "Sülh Fondu"ndan Ermənistanın silahlanmasına vəsait ayırır, Fransa fəal şəkildə İrəvana silah tədarükü görür. Necə düşünürsünüz, bütün bunlar bölgədə növbəti geosiyasi qütbləşməyə yol açırmı?

- Aİ-nin Cənubi Qafqazdakı oyunu destruktiv xarakter daşıyır. Təşkilat susvanq vəziyyətindədir, effektiv gedişləri yoxdur, ancaq eyni zamanda, dayana da bilmir. Onlar aktiv şəkildə Gürcüstanda dövlət çevrilişi cəhdinə dəstək verdilər, ancaq nəticə etibarilə əliboş qaldılar.

Gürcüstanın Aİ-yə üzlüyü məsələsi hər zaman aldadıcı, şirnikləndirici amil olub. Təbii ki, biz bütün bunları anlayırdıq, ancaq beynəlxalq geosiyasi vəziyyət bizə səhih suveren mövqelərdən çıxış etməyə imkan vermirdi. 2022-ci ildə bizi Rusiya ilə hərbi qarşıdurmaya sürüklədikləri zaman "dişlərimizi göstərməyə" məcbur olduq. Bu gün bizim bir il əvvəl ilə müqayisədə daha çox suverenliyimiz var. Mən artıq qeyd etdim, Qərbin bəzi dövlətlərinin regionumuzdakı siyasəti münaqişələrin mövcudluğunun saxlanılması üzərində qurulub. Silahlanma həvəsi də məhz "Parçala və hökmranlıq et" siyasətinin davam etdirilməsindən irəli gəlir.

Trampın hakimiyyətə gəlişi situasiyanı kəskin şəkildə dəyişib. İndi Avropa komissarları ABŞ-də nələrin baş verdiyini güdməlidirlər. Bu prosesdə əsas itirən isə Avropa Komissiyasıdır. Avropanın iqtisadi durumu ürəkaçan vəziyyətdə deyil. Mario Dragi Frau Ursula fon der Lyayenin sifarişi ilə hazırladığı 800 səhifəlik hesabatında məhz bunu qeyd edir. Cənab Dragi ABŞ və Çinlə rəqabət aparmaq üçün iqtisadiyyata əlavə 800 milyard avro yatırmağı məsləhət görür. Bu gün biz hərb sahəsinə də investisiya yatırılması barədə çağırışlar eşidirik. O tərəfdən də polada, avtomobillərə, alüminiuma əlavə rüsumlar...

Avropanın başlıca zəifliyi təhlükəsizlik və enerji idxalından asılılığıdır. Düzünü deyim, Aİ-nin birliyini qoruyub saxlaması üçün kiçik də olsa, hər hansı səbəb görmürəm. Mərkəzdənqamça tendensiyaları aktiv fazadadır. Bilirsiniz, Uraldan tutmuş Atlantikayadək Avropa məkanının bir vacib qanunauyğunluğu var: Şərq tərəf güclənəndə, qərb tərəf zəifləyir. Yaxud əksinə. Trampın komandası vitse-prezident Vensin dili ilə Münhen konfransında Avropa üçün yumşaq ssenari təklif etdi: söz azadlığını qaytarın və işinizə yaramayan mühafizəkar siyasətçilərin və partiyaların təqibinə son verin. Başqa sözlə, ultraradikal liberalizmdən imtina edin. Ancaq görünür, onlar bunun bir şans olduğunu başa düşmədilər. Əvəzində Rumıniyada Corceskunun namizədliyini ləğv etdilər, Fransada Le Penin seçkilərə getməsinə qadağa qoydular. Odur ki, Cənubi Qafqazda Aİ-nin ABŞ-siz əlindən heç bir iş gəlmir.

- Ancaq Ermənistan parlamenti də Aİ-yə üzvlüklə bağlı qanun layihəsini ikinci oxunuşda qəbul etdi. Bu prosesi necə qiymətləndirirsiniz? Ermənistanın həqiqətən də Aİ-yə qəbulunu mümkün sayırsınız, yoxsa bu, sadəcə imitasiyadır?

- Düşünmürəm ki, Aİ-nin Qafqaza doğru genişlənmək niyyəti var. Bu, onlara hətta salamat qalsalar belə, lazım deyil. Aİ-nin məqsədi fərz edilən gələcək üzvlük hesabına namizəd dövlətə yalnız onların özlərinə sərf edən şərtləri qəbul etdirməkdir. Gürcüstanda Aİ məhkəmə sistemi, Mərkəzi Seçki Komissiyası, prokurorluq üzərində nəzarətin onlara təhvil verilməsini tələb edirdi. "Şarl Mişel razılaşması" da məhz bundan ibarət idi. Gürcüstan bundan imtina etdi. Avropa məmurlarının prioriteti namizəd ölkənin suverenliyi üzərində nəzarəti ələ almaqdır. Bu prosesə ölkə daxilində hakimiyyət sistemi, onlara sərf edən ticarət modelinin bərqərar olması, resurslara çıxış və ucuz işçi qüvvəsinin Avropadakı ağır əməyə cəlb edilməsi kimi amillər daxildir. Bunun üçün onlar özlərinin maliyyələşdirdikləri yerli "beşinci kolon"u, QHT şəbəkəsini, media və proksi-partiyaları istifadə edirlər. Əminəm ki, Cənubi Qafqazın gələcəyi üç dövlətin birgə fəaliyyətindən asılıdır. Regionumuzun inkişafı və çiçəklənməsində özümüz qədər heç kim maraqlı ola bilməz, mən başqa belə bir qüvvə görmürəm.

Rüstəm Qaraxanlı